“E
KAM ATDHEUN TEK PORTA”- poezi K. Traboini,
Pantheon Books 2013
-Vështrim letar në gazetën "Koha javore" Podgoricë, date 31 janar, nr. 601, faqe 10-11 dhe 6 shkurt 2014, nr. 602, f.10-11, mbi librat me lirika “ E kam Atdheun tek porta” dhe "Dashuri", K.Traboini 2013 -
SILUETA E NJERIUT NE IKJE…
Dy
vëllime poetike të Kolec Traboini-t(1)
LIRIKË PJALMUESE
Kolec Traboini është autor i mëse
20 librave me poezi, prozë (tregime dhe një roman), ese dhe publicistikë
historike. Merret edhe me gazetari. Është fitues i disa kupave për filma
dokumentarë. Pas rënies së komunizmit, në shkurt të vitit 1991 u largua për në
Greqi, kurse në vitin 1995 shkoi në Amerikë, ku u vendos në Boston. Vitet e
fundit, Koleci, pjesën më të madhe të kohës e kalon në Tiranë.
Nga ANTON GOJÇAJ
Krijimtaria poetike e Kolec Traboinit mund të shijohet edhe e shkëputur nga
të dhënat për biografinë e autorit, mirëpo nëse lexuesi është i njoftuar me to,
ajo bëhet më e kuptueshme dhe mund të vlerësohet më drejt. Ky këndvështrim
“pozitivist” është i justifikueshëm për disa arsye: e para, sepse Koleci është
biri i Palok Traboinit, bashkëluftëtarit të Dedë Gjo Lulit dhe autorit të
poemës historike "Lufta e maleve"; e dyta, sepse Koleci pasi
që si student (1973) botoi librin e vet të parë (me tregime), për të cilin pat
marrë çmimin inkurajues në Konkursin kombëtar të letërsisë dhe arteve, librin e
radhës me përmbajtje letrare-artistike, një përmbledhje poezie, e botoi vetëm
në vitin 2002, domethënë rreth 30 vjet më vonë. Pastaj, brenda vetëm një
dhjetëvjeçari, 2002-2013, lexuesve u dha madje dhjetë përmbledhje me poezi.
Akumuloi një kohë të gjatë, për të “eksploduar” në moshë të pjekur. Mund të
jetë që periudha e diktaturës nuk ishte ambient i duhur për ta zgjuar talentin
e fjetur, apo ndoshta poeti nuk dëshironte të shkruante sipas diktateve dhe
modeleve (të imponuara) të kohës - qoftë edhe duke dhunuar dhantinë e vet. Pas
rënies së diktaturës, njëzet vjet bredhi gjithandej, në mërgim, në kërkim të
"atdheut" të ri për familjen e vet. Familjes, pas një odiseje
shumëvjeçare ia gjeti çerdhen e re, në SHBA, por vetë u kthye në
"Itakë" - Shqipëri. Vitin e fundit Koleci botoi dy përmbledhje të
reja. Njëra, që nga titulli "... e
kam atdheun tek porta" paralajmëron disponim refleksiv, kurse tjetra
"Dashuri" kumton një tematikë klasike, por gjithmonë aktuale, atë të
dashurisë...
Zëri i brezit të arratisur
(Kolec Traboini, “ ... e kam Atdheun tek porta”,
poezi, Tiranë-Boston 2013)
Të dhënat nga ballina e librit që në tekste letrare dikush i quan elemente
paratekstuale, në rastin e vëllimit
"... e kam atdheun tek porta", kanë peshë semantike specifike, pasi
që pjesa e dytë e emrit - TRABOINI - është emri i vendlindjes së lindjes së të
atit të autorit, fshat ky që ndodhet jashtë kufijve të Shqipërisë, kurse
titulli të cilit i mungon kryefjala, sikur simbolizon një identitet të
përgjysmuar, në lëvizje, prej nomadi...
Ligjërimi i folësit lirik në këtë vëllim mund të konsiderohet tipik për
marrëdhënien e shqiptarëve të periudhës postkomuniste me atdheun, të cilët u
shkapërderdhën në të gjitha drejtimet dhe anët e botës, në kërkim të një jete
ndryshe larg tij dhe që, në tokën ku kanë lindur kthehen, kryesisht, vetëm herë
pas here (për pushime) dhe përkohësisht.
Kolec Traboini, me këtë libër, është zëri i brezit të të arratisurve (apo
që të mos ketë konotacion pezhorativ: shpërthyesve të kufirit të vdekjes dhe
izolimit):
Ishin vitet '90, koha e ikjes së madhe
koha e shpresës së thyer në
njëqind xhama
me dritaret e shtëpive të shqyera
e vatra pa zjarr
ikja ishte një shkëndi shprese në
lugina e male.
(REQUIEM PËR
ËNDRRËN E VRARË)
Fjala "Atdhe", në këto poezi, pa e humbur kuptimin e parë nga
fjalori, gjeneron nuanca të reja semantike pandërprerë, si një “konstantë e
ndryshueshme”, në varësi nga motivi apo disponimi i çastit i folësit lirik,
duke i dhënë lexuesit një spektër të pasur konotacionesh dhe emocionesh, që
karakterizohen, si gjithë poezia e këtij autori, me një shkallë të lartë
komunikativiteti, ku çdo varg është i denjë për një meditim të gjatë.
Atdheu është atje ku ngjizet
dashuria
por edhe atje ku mbi varre rëndon
një gur
mbi kokën e gjysh-stërgjyshërve,
edhe atje
ndodhet Atdheu që s'harrohet kurrë.
(FËMIJËT
TEK PRAGU)
Odhiseja e folësit lirik, alias autorit, pas arratisjes dhe bredhjes
shumëvjeçare, nënkupton edhe kthimin në "Itakë", si dhe zhgënjimin e
shumëfishtë të tij me realitetin që gjen aty:
Në rrafshin psikologjik - "U ktheva në atdhe nga dhera të huaj
/por jeta nuk u ktheka përsëri"; Në rrafshin filozofik: "Sepse
asnjë rreze që rrëzohet /para syve tanë në qiejt e kësaj fundvere"/nuk
është e mundur të kthehet/sërish në degë; /.
Në rrafshin social-politik (pezmi i poetit të pakënaqur me gjendjen në
Atdhe arrin kulminacionin duke shpërthyer përmes një name monumetale të
realizuar me një patos të theksuar dramatik): "Unë votën time do ta
shes/se nuk kam bukë për drekë e darkë./Heu..., ju vraftë Zoti me rrufe /për
fukaranë të marri hak."/
Vjersha me titullin "Ma vodhën atdheun" qëndron në vazhdën
e traditës më të mirë të poezisë sonë satirike, në shëmbëllim të satirikës së
P. Gjergj Fishtës, Ali Asllanit e ndonjë tjetri. Intonacioni i rreptë, që del
nga zjarri i zemrës, drejtpërdrejt dhe pa latime të tepërta stilistike, u bën
gjëmën "hajdutve e kopukëve" që Atdheun (popullin) e infektuan me
virusin e tëhujasësimit dhe shuarjen edhe të atyre pak shkëndijave të
idealizmit patriotik që mbijetuan katrahurat historike, me pasoja gati apokaliptike për shëndetin e
identitetit kombëtar dhe kulturor të shqiptarëve.
Trumbetojnë lirinë që s'e kemi
demagogët tanë kokëtrashë
kinse nuk e dinë se nuk ka liri
atje ku nuk ka as bukë të hash
Nuk ka liri kur je i papunë
nuk ka liri kur nuk ke shpresë
i mbetur në mes udhëve në mjerim
njeriut s'i mbetet veç të vdesë.
(...)
Ma vodhën Atdheun kur ika
ma vodhën Atdheun si të mos ish
erdh koha të ndjehem i huaj
në vendin tim kur u shfaqa sërish
(...)
Tani jam si një pellazg pa vendlindje
një shqiptar mërgimtar - pa Shqipëri
e vetmja strehë ku mund të vë kokën
është një vrimë miu me emrin shtëpi.
Sepse, o Zot, çdo gjë mbi këtë dhe
në këtë tokë ku farë urrejtjeje mbollën
ca qen bir qenësh të vendit tim
ma shkatërruan ma vranë ma vodhën."
Tonet refleksive të gërshetuara me mllefin e poetit, lexuesve u ofrojnë një
tryezë të shtruar me begati idesh, emocionesh, shfryrjesh, pasioni..., që e
kompensojnë në kuptimin e plotë të fjalës kohën që ua marrin atyre. Një njohje
(vegim iluminues) të llojit të veçantë folësi lirik e artikulon në momentin
kur, duke iu drejtuar pasardhësit të vet, Matteos së vogël, i cili jeton në
Boston, shprehet:
„ – Ne jemi shqiptarë, malësorë, bijtë e Hotit,
Ti tashmë i përket një kombi
tjetër
Por të gjithë popujt janë bijtë e
Zotit!“
(MIRËDITA
MATTEO!)
Në libër ka motive anti-politike lidhur me statusin e artit në shoqëri (Shi
e ngricë për bilbila, Rruga e pluhurit, Engjëjt i vrasin, Gazeta botoi
shkrimin tim për atdheun e tj.), motive ambientaliste (Pallate pa diell,
etj. ), vargje të angazhuara kundër dukurisë së trafikimit të qenieve
njerëzore, sidomos të femrave (Vajza e semaforëve), çka arrin
kulminacionin në krahasimin e hatashëm antiheroik e „migjenian“ - „Atdheu si
një trup prostitute“, madje edhe meditime interesante për globalizmin (Kur
bota të jetë një Itakë).
2-DEHJE VJESHTE
(Kolec Traboini, Dashuri,
poezi, Tiranë-Boston
2013)
Kolec Traboini me krijimtarinë e vet poetike në dy deceniet e fundit
përmbys disa stereotipe, të cilat reflektohen në përmbajtje, cilësi dhe
kuantitet. Ai ndryshon nga shumica e shkrimtarëve të tjerë për faktin se në
portën e letërsisë hyri me një libër me tregime, në moshë të re, kurse njëzet
vjet më vonë vazhdoi me poezinë. Zakonisht ndodh e kundërta, fillohet me poezi
e pastaj kalohet në prozë. Paragjykimi tjetër që thyen ai ka të bëjë me
cilësinë: thuhet shpesh se poezia më e bukur për dashurinë shkruhet në moshën e
re. Koleci vargjet më të mira për dashurinë, i shkruan në vjeshtën e jetës. Dhe
jo vetëm se shkruan mirë për dashurinë, por shkruan edhe shumë. Në gati secilën
përmbledhje të tij motivi i dashurisë mbizotëron.
Libri në fjalë është një përzgjedhje e poezive të dashurisë nga gjithë
krijimtaria e tij e deritashme. Është një poezi joshëse, e cila lexohet me
ëndje, që s'ka nevojë për zbërthime të mundimshme kuptimesh. Është e
vetinterpretueshme, e plotë, e përmbyllur në vete, me një fjalë – e
vetëmjaftueshme. Dhe asnjëherë hermetike.
Poeti, duke hyrë në moshën e tretë, ndihet i përfshirë nga tallazet e
dashurisë, çka e përjeton si një dalldisje që sfidon racionalen dhe kohoren:
Kjo dehje vjeshte keq na zuri
Si gjeth mbi gjeth te dy na vuri
Me ditë e netë krejt u harruam
Si frut me frutin dashuruar.
(KJO
DEHJE)
Epshi për ta shijuar të bukurën e re, adhurimi i saj, akoma nuk është
fikur, pavarësisht trashjes së vazhdueshme të stivës së kalendarëve, një
qëndrim mashkullor ky që ma kujton Çarls Bukovskin (dallimi mes tyre është se
Koleci shmang banalitetet dhe vulgarizmat dhe është paksa më eterik), mirëpo
ligjet e fizikës dhe mosha njeriun e vënë përballë problemeve të pazgjidhshme:
Si vallë s'u gjend ende një shpikje
moshës t'i kthejë rininë e parë
se shpirti që më fut në ngasje
më thotë: ke mbetur si një djalë.
(...)
I vu udhëtarët në ëndërrime
dhe unë përhumba në fytyrë të saj
me një dilemë që kurrë s'gjen zgjidhje
Këtë moshë më dysh si mund ta ndaj?
(NJË VAJZË
NË TORINO)
Mosha e poetit përcakton edhe perspektivën e folësit lirik, në ligjërimin e
të cilit ka shpesh reminishenca drithëruese për kohën e shkuar: „ndaj shkoj
herë pas here në motin e shkuar /të kërkoj çfarë sot nuk e gjej mjerisht.“/
Fëmijëria dhe rinia e hershme lënë gjurmë të pashlyeshme në shpirtin e
njeriut, çka shprehet fuqishëm edhe në krijimtarinë e Traboini. Në vjershën „Dashni
në kohën e kolerës“, që aspak rastësisht ta sjell në mendje titullin e
romanit të njohur të G. G. Markesit, kujtohet me mall koha e rinisë, e cila
edhe pse në rrethana „kolere“ arrin të prodhojë çaste të paharrueshme, të cilat
pas shumë vjetëve shpërthejnë në trajtën e shkëndijave të një nostalgjie
përvëluese. E gjitha kjo jepet si një tabllo e cila, për rrezet semantike dhe emocionale
që përmban, e kapërcen, por nuk e zhduk, motivin bazik:
Oh, rinia jonë e varfën
deri tek vështrimi, më tej drithërima
dhe orgazma cfilitej brenda vetes
diktatura, polici, dhuna, frika
burgu, internimi, ndalimi
ia troshiste epshet njeriut
që bante dashni veç me sy
dashni pa buzë, pa gji, pa kofshë
dashni në eter, pa mish e kocka
ne djemtë e rrugës Badra...
Në linjën e kujtimeve të dashurisë është edhe mësimi që heroi lirik mori
nga jeta, e të cilin ia përcjell lexuesit: kujdes nga mbivlerësimi i vetes dhe
nga krenaria e tepruar, sepse në lojën e dashurisë nuk durohet mendjemadhësia,
ndërsa tentimi për të luajtur, deri në nënshtrim, me ndjenjat e partnerit,
ndëshkohet:
Thash se ish e imja krejt
se ne bashkë kishim fjetur
po ajo gjeti një tjetër
puth ajo e nduk ai.
Mendoja do vriste veten
tragjikisht në dashuri
po ajo gjeti një tjetër
puth ajo e nduk ai.
(RRI E SHOH NJË RE
NË QIELL)
Veçantia e kësaj lirike është se dashurinë nuk e pranon vetëm si relike të
kujtesës nga koha e rinisë, por e kërkon në mënyrë aktive edhe në çastin e
shkrimit, ani pse në vjeshtën e jetës. Vazhdimisht përsiat për atë temë, shtron
pyetje dhe përgjigjet, duke mos e humbur ngrohtësinë dhe besimin në kuptimësi:
Ajo çfarë ndjejmë, një shkëndi
që ende shpreson të ndezë zjarr
ty ende trupi të ka eshkë
e mua mosha më ka strall.
(ME KITARË NË BREG
TË DETIT)
Bëhet fjalë për një lirikë pjalmuese, në vokabularin e së cilës
frekuentojnë shpesh afshet, epshi, seksi, zjarret, puthjet, buzët, zemra,
poleni, prushi, flakët, kofshët, vithet, sytë, flokët, por sidomos gjoksi.
Gjoksi është kryefjala e këtij libri, që shfaqet në trajta (edhe si sinonim dhe
sinekdotë) të ndryshme: gjinjtë, sisa, cica, thithka, supi... Kjo mund të
interpretohet me lidhjen „simbiotike“ të kënaqësisë erotike që mashkulli gjen
në gjinjtë e gruas dhe me semantikën tragjike të Rozafës, që mëkon fëmijën me
„tamël guri“, që shton një shtresë të re psiko-emocionale nëse dihet se Shkodra
është qyteti i fëmijërisë së poetit.
Qysh kur vumë themelet e qytetit mbi gjinin
e bardhë të një gruaje
me këtë simbiozë sizmike kemi lindun.
(SIMBIOZË SHKODRANE)
Librin e shquan një melankoli e ëmbël, të cilën e shpreh mashkulli para të
dashurës së parafytyruar, që herë është e pranishme, e herë mungon, kështu që
edhe poezia mund të kuptohet si një parabolë e udhëtimit të një „Uliksi lirik“
drejt Penelopës së tij:
fatin e Penelopës – pritje e ke ti
e unë si Odise pas Odisesh bredh
nëpër mote
sa mendimet m'u thinjën e floku m'u
zbardh
e Farët e shpresës janë në të shuar.
(PENELOPË DHE ODISE)
Mbetet brenda shembëlltyrës së heroit fatkeq nga Itaka edhe kur gjatë
bredhjeve të veta, heroi lirik i këndon Circeve (mishërimeve të dashurisë) në
Romë, Korinth, Athinë, Paris, apo:
Eh, si vajti puna ime
me ca vargje ëndërrime
me ca nimfa nëpër rrjeshta
që m'i sjell e m'i zhduk vjeshta.
Eh, si vajti puna ime,
nëpër botë me ca udhëtime
herë në Boston, herë në Romë
nëpër lule pa aromë.
Eh, si vajti puna ime
mbledhur shuk një grusht kujtime
për një vajzë atje në Vlorë
për një Ofeli si borë.
(EH, SI VAJTI...)
Kolec Traboin është një mjeshtër i rimës. Lehtësia me të cilën e
funksionalizon estetikisht rimën, por edhe figurat tingëlluese dhe përsëritëse,
frazeologjinë shqipe, janë mahnitëse. Nuk është adhurues i risive stilistike me
çdo kusht, më shumë është ndjekës i formave klasike, prandaj mund të
konstatohet se lirika e tij është vazhduese e poezisë së mirë shqipe të
traditës, në radhë të parë të Lasgushit, por ka pikëtakime edhe me poetikën e
Zef Serembes, Ali Asllanit, kurse te vjersha „Zemër çmendurake“ ka
ngjashmëri (në ritëm) me „Marathonomakun“ e Nolit, etj. Natyrisht që ka
elemente të ndryshme poetike që bashkëpërkojnë, herë më shumë e herë më pak,
qoftë në formë, qoftë në frymë, edhe me poezinë e autorëve më të mirë
bashkëkohorë shqiptarë.
"Koha javore" Podgoricë, 31 janar, nr. 601, faqe 10-11 dhe 6 shkurt
2014, nr. 602, f.10-11, mbi librat me lirika “ E kam Atdheun tek porta” dhe
"Dashuri", K.Traboini 2013 -
Libri është 16o faqe dhe kushton
700 lekë /
7 $/ 7€
